Veiligheid in je DNA. Dat klinkt goed, toch? Nou, mijn mening is: wat een onzin! Laat me even verklaren waarom.
Brokken-DNA
Ten eerste, als we de boodschap van deze uitspraak letterlijk nemen, dan zou dat betekenen dat mensen worden geboren met een aanleg om veilig of onveilig te zijn. Dat klinkt verdacht veel als een van de oudste veiligheidstheorieën, namelijk die van brokkenmakers. De brokkenmakerstheorie ging er ook vanuit dat bepaalde mensen meer aanleg hadden om ongevallen te hebben, maar verbond dat met name aan psychologie en persoonlijkheid. Wat niet gek is, want toen was het DNA nog niet ontdekt.
Nu is het echt wel zo dat mensen worden geboren met een bepaalde aanleg die deels in hun DNA en deels in hun persoonlijkheid zal zitten. Hierdoor zijn ze meer geschikt of ongeschikt voor bepaalde activiteiten. Neem Johan Cruijff en Stephen Hawking even als extreme voorbeelden. Ik zie niet hoe die twee zo 1-2-3 elkaars plaats hadden kunnen innemen. Maar ondanks allerlei serieuze pogingen zijn wetenschappers er in de afgelopen eeuw niet in geslaagd om de brokkenmakerstheorie te bewijzen of naar iets praktisch om te zetten. Ik betwijfel dan ook of we over 100 jaar wel brokkenmakers kunnen opsporen aan de hand van hun DNA.
> LEES OOK: Krijgen mensen ooit een risico-gen?
Zou dat wel kunnen, dan hebben we nog een enorm ethisch probleem voor de boeg. Want kunnen we dan, naast allerlei tests op geschiktheid, vaardigheid en gezondheid, ook DNA-tests verwachten? En zal die ontwikkeling dan vervolgens tot een ‘etnische’ zuivering op werkplekken leiden? Willen we dat echt?
Bewust-DNA
Maar Carsten, hoor ik u zeggen. Natuurlijk moet je die uitspraak niet letterlijk nemen. DNA is bedoeld als beeldspraak. Het gaat hier immers om veiligheidsbewustzijn.
> LEES OOK: Veiligheidscultuur? Gebruik dat woord niet steeds
Diepe zucht … Binnen veiligheid wordt een boel met bewustzijn geschermd. Wat verklaarbaar is. Want gaan we terug naar onze jeugd, dan is het – na de meer directieve veiligheidsaanwijzingen “Afblijven! Je bezeert je!” – immers vooral voorzichtigheid wat we van onze moeders hebben meegekregen als het om veiligheid gaat. Voorzichtigheid betekent dat je je verre houdt van bepaalde risico’s. En daarnaast dat je de risico’s waar je je wel bloot aan stelt (zoals de straat oversteken) op een bepaalde manier benadert. In beide gevallen is bewustzijn een noodzaak. Want je moet je bewust zijn van de risico’s die je gaat vermijden. En je moet je bewust zijn van hoe je met de rest omgaat.
Nu is het echter zo dat we pakweg 95 procent van alle handelingen op de automatische piloot doen, geheel onbewust. Neem bijvoorbeeld de trap aflopen. De eerste paar keer dat we dat in ons leven doen, zal moeders ons vast en zeker hebben geholpen. Ons handje vasthoudend en ons onderwijl manend tot voorzichtigheid. Maar al snel kregen we traplopen onder de knie. Het interessante effect daarbij is dat als we die handeling bewust proberen uit te voeren, we langzamer en onhandiger worden en soms zelfs struikelen. Bewustzijn is dus niet altijd gewenst of veilig. Bovendien kost bewustzijn veel meer energie. Dat we veel dingen op de automatische piloot doen, is vooral om efficiënter handelingen te kunnen uitvoeren zodat we energie sparen voor de dingen die er echt toe doen.
> LEES OOK: In de Naam van Cultuur, Pak Vast die Leuning!
Training-DNA
Zo gezien kunnen we dus veiligheid positief beïnvloeden door onze automatische routines te beïnvloeden. Hoe vaardiger we worden met bepaalde handelingen, hoe beter de kwaliteit van die handeling. Dat geldt zowel voor efficiëntie als voor veiligheid. In plaats van op bewustzijn, is het wellicht beter om ons dan te richten op opleiding en training? Om onze vaardigheden zoveel mogelijk op een bijna automatisch niveau te brengen?
> LEES OOK: Verplichte opleiding voor de preventiemedewerker?
Ik denk niet dat dit het hele antwoord is. Want hoewel het trainen van vaardigheden en vergroten van expertise belangrijk zijn, is het niet een kwestie van ‘in plaats van’. We hebben nog steeds die andere 5 procent, dus bewustzijn is niet helemaal onzin. Soms moeten we echt even stoppen en nadenken. Alleen is die rol niet zo groot als sommigen hem maken. Dit is ook maar weer een prima illustratie dat het niet of/of is, maar bijna altijd een kwestie van en/en/en/en … Die andere ‘en-nen’ zijn bijvoorbeeld het aanpakken van de fysieke en sociale omgeving waarin we bezig zijn. Daarop mikken heeft wellicht een nóg groter effect dan vaardigheden en bewustzijn.
Maar we dwalen af, want we begonnen met DNA. En hier moeten we constateren dat de DNA-metafoor de plank compleet misslaat. De dingen die we leren zitten immers niet in ons DNA, maar in ons brein en zenuwstelsel.
> LEES OOK: Veilig gedrag en wat u erover wilt weten
Niks DNA!
De grote, mooie uitspraak waar we mee begonnen ging over het nemen van beslissingen. Mensen nemen beslissingen (al dan niet bewust) omdat die op dat moment logisch zijn. Logisch zijn voor HEN. Niet per se voor ons, wij die er vanaf de zijlijn of achteraf naar kijken en een oordeel hebben. Of die beslissingen logisch zijn voor die mensen, dat wordt bepaald door hun kennis en vaardigheden, door de doelen die ze op dat moment willen (of moeten) behalen, door de middelen (waaronder tijd) die ze ter beschikking hebben, door de conflicterende doelen waar ze mee te maken hebben, door de omgeving (fysiek en sociaal) en diverse andere factoren.
Dat heeft dus allemaal niks met DNA te maken.
Het heeft wel te maken met het bewustzijn van ons die ernaar kijken en er iets van vinden. Daarom doen we er goed aan om bewust ons oordeel op te schorten en ons bewust de vraag te stellen waarom die beslissing logisch was voor die mensen op dat ogenblik. Dan kunnen we ze daarna misschien helpen om oplossingen voor eventuele uitdagingen te vinden. Die hebben zeer waarschijnlijk ook niets met genen te maken.
Carsten Busch is senior adviseur arbeidsveiligheid bij Politidirektoratet en eigenaar van www.mindtherisk.com.
> TIP: Carsten Busch geeft het college Meten is weten? tijdens de Nyenrode collegereeks Nieuwe perspectieven op veiligheid.
