Marianne is nog maar net gestart met de training of één van de deelnemers, een arts, begint te knikkebollen. Een paar minuten later is hij in slaap gevallen. Marianne spreekt zich uit en checkt of het goed gaat: “Ben je in slaap gevallen?” De arts schiet verschrikt wakker. “Sorry!”, zegt hij, ”Nu ben ik er weer!”
Marianne geeft aan dat de arts zich niet hoeft te verontschuldigen. Maar ze is wel een beetje bezorgd en vraagt: “Hoe is je energieniveau? Kun je de training bijwonen?”. De arts lijkt zich gezien te voelen en geeft aan dat hij beter naar huis kan gaan. Marianne vraagt of hij met de auto naar huis moet, maar hij blijkt met de fiets.
Kort na de training stapt een collega-arts op Marianne af. Deze arts zegt: “Weet je, tijdens onze vergaderingen valt er altijd wel iemand in slaap. We vragen vervolgens nooit of het wel goed gaat. Laat staan of iemand nog auto moet rijden. Nu jij zijn moeheid benoemde en daarop handelde, dacht ik: dat is eigenlijk best vreemd en verre van zorgzaam. En dat in de zorgsector!” Ze lacht een beetje en loopt weg.
Wat is stress en wat doet het met je?
Vrijwel iedereen heeft weleens situaties meegemaakt waaruit hij het liefst zou willen ontsnappen. In de fysiologie bestaat hiervoor een term: de vlucht- of vechtreactie, ook wel acute stressrespons genoemd. Walter Cannon beschreef deze reactie in de jaren twintig van de vorige eeuw.
Deze Cannon-Bard-theorie beschrijft de relatie tussen de fysiologische reacties en onze emoties in reactie op stress. Als we emoties voelen, vinden tegelijktijdig allerlei fysieke reacties plaats, zoals zweten, trillen en hartkloppingen. Terugdenkend aan je eerste examen kun je de lichamelijke reacties vast nog goed voor de geest halen. Je hartslag, in combinatie met de spanning in je lijf, zorgden ervoor dat je tijdelijk goed kon presteren.
Gezonde stress zorgt ervoor dat je tijdelijk extra goed kan presteren”
Van goede stress naar chronische stress
De eerste die nadrukkelijk de gevolgen van stress beschreef was de Amerikaanse neurowetenschapper Bruce S. McEwen. Hij bestudeerde de impact van stress op onze hersenen en deelde stress op in drie gradaties. Naast goede stress en voorbijgaande stress introduceerde hij de schadelijke vorm: chronische stress.
McEwen ontdekte samen met andere wetenschappers dat de fysiologische systemen die door stress worden geactiveerd ons niet alleen beschermen, maar ook zorgen voor beschadigingen. Tot op heden zijn onderzoekers nieuwsgierig naar hoe dit precies werkt. Nog steeds ontdekken zij nieuwe effecten van stress. Daarbij gaat het steeds over het vermogen van ons lijf om stabiliteit te bereiken, ondanks allerlei veranderingen in de omgeving.
Goede stress, de kettingreactie
In een gezond lichaam werkt de kettingreactie bij acute stress als volgt.
Het transportsysteem van je lichaam versnelt
Je hartslag gaat sneller, je bloeddruk stijgt en je bloedvaten worden wijder. Voeding en zuurstof komen daardoor sneller bij je spieren.
Er komt voldoende brandstof en zuurstof beschikbaar
In de lever en de spieren heb je een voorraad snelle suikers (glycogeen). Dit kun je zien als een natuurlijke noodvoorziening. Deze voorraad komt nu vrij. Je gaat sneller en oppervlakkiger ademhalen, waardoor je snel meer zuurstof kunt opnemen.
Je wordt extra scherp en alert
Je pupillen worden groter zodat je letterlijk meer kunt zien. Ook je gehoor wordt scherper. Daarnaast werkt je geheugen beter en verandert je gevoel voor tijd. Zo ben je in staat om meer informatie over de omgeving in je op te nemen.
Je kunt tegen een stootje
Je bloed stolt sneller dan in rust. Dit maakt dat je minder bloed verliest wanneer je tijdens actie gewond raakt. Je zweet ook meer. Heel ongemakkelijk in een spannende vergadering, maar wel een slimme interventie. Zweten zorgt er namelijk voor dat je je warmte kwijtraakt en je lijf de situatie langer aankan.
Chronische stress, als stress langer duurt
Wanneer de stress langer duurt, heeft het lichaam geen andere keuze dan hetzelfde (oeroude) stresssysteem in te zetten als bij acute stress. Dan blijft het de hele dag cortisol produceren. Terwijl die productie normaal gesproken gedurende de dag afneemt.
Vergeetachtig? Moeite met concentratie? Dan is de stressreactie al langere tijd aan de gang”
Dit heeft een prijs als je tussendoor niet toekomt aan herstel. Want wanneer je dan te lang doorgaat, ontwikkel je in eerste instantie vage klachten. Je wordt vergeetachtig, ervaart concentratieproblemen of je hoofdpijn speelt weer op. Vaak zeggen we dan dat we stress hebben, maar in werkelijkheid is de stressreactie al langere tijd aan de gang. Dan kan het zomaar gebeuren dat je snel geïrriteerd bent of knikkebollend in een training zit. Doordat dit voor ongemakkelijke situaties zorgt, durft niet iedereen hier open over te zijn.
Het concept van psychologische veiligheid
Een ongemak bij jezelf of anderen bespreekbaar maken, is lastig. Het goede nieuws is dat je niet de enige bent die dit moeilijk vindt. In het boek De onbevreesde organisatie van Harvard-professor Amy Edmondson is ‘open durven zijn’ een thema op zich.
Edmondson kwam voor het eerst op dit concept terecht toen ze onderzoek deed voor haar doctoraat. Ze was begonnen met het bestuderen van de relatie tussen fouten maken en teamwork in ziekenhuizen, in de verwachting dat effectievere teams minder fouten maakten. Maar wat ze ontdekte was dat de teams die beter teamwork rapporteerden, meer fouten leken te ervaren.
Toen ze in de gegevens dook, begon ze te vermoeden dat betere teams misschien meer bereid waren om hun fouten te melden - omdat ze zich veilig voelden om dat te doen. Ze voerde vervolgonderzoek uit om die hypothese te verkennen. Dit staat bekend als ‘psychologische veiligheid’. In de woorden van Edmondson: “Het is een gevoel van toestemming voor openhartigheid”.
De 3 elementen van psychologische veiligheid
Voor het bouwen van psychologische veiligheid zijn drie elementen belangrijk: vertrouwen, vrijmoedigheid en het verschil willen maken. Het gaat om het samenspel tussen die drie elementen, zoals je eieren, boter en meel nodig hebt voor het bakken van een taart. Of zoals een driepootkruk drie gelijke poten moet hebben om goed te blijven staan.
Vertrouwen bouw je door aandacht voor elkaar en ook door heldere kaders te scheppen. Vrijmoedigheid is de vrijheid die je voelt en krijgt om jezelf uit te spreken. Dit wordt gestimuleerd door openhartig en respectvol met elkaar om te gaan. Tot slot kan iedereen veelbelovende ideeën aandragen, zodat je als team het verschil kunt maken.
Alle drie de poten van de kruk zijn even belangrijk. Want wordt de ene korter of langer door stresssituaties, dan gaat het krukje wiebelen. Psychologische veiligheid en stress staan zodoende steeds in verbinding met elkaar.
Door het onbespreekbare bespreekbaar te maken wordt een drempel een glijbaan”
Het onbespreekbare bespreekbaar maken
Openhartigheid vraagt wat van de werkcultuur. Is het normaal om te bespreken dat het werk te veel druk op je legt? Of is dat onbespreekbaar? Mag je het te druk hebben als het dat voor een ander nog niet is? Door het onbespreekbare bespreekbaar te maken wordt een drempel een glijbaan tussen individu, team en organisatie.
Individu
Een belangrijke basisbehoefte van een mens is verbinding. In stresssituaties is dit een extra uitdaging. Door bepaald gedrag van anderen te benoemen, zoals in het voorbeeld van de arts, bied je hulp.
Daarmee stimuleer je het ‘caravanprincipe’: hulpbronnen staan niet op zichzelf, maar hangen samen met het krijgen van steun. Geef je de ander ruimte, dan versterkt dit vervolgens het veiligheidsgedrag van anderen. Ben jij de knikkenboller of sta je onder stress? Gun jezelf de ruimte die je nodig hebt. En bieden anderen je een handreiking, grijp die dan met beide handen aan.
Team
Psychologische veiligheid is een fenomeen op groepsniveau. Want het vormt het leergedrag van de groep en beïnvloedt op zijn beurt de prestaties van het team en van de organisatie. Er is een krachtige werkvorm om balans te ontwikkelen tussen de drie elementen vertrouwen, het verschil maken en vrijmoedigheid. En dat is door voor en na vergaderingen 5 tot 10 minuten tijd te reserveren voor een in- en uitcheckmoment.
Weinig tijd? Dan is er een alternatief voor de uitcheck: stel de pay it forward-vraag. Bijvoorbeeld ‘Heb je iets geleerd?’ of ‘Heb je alles gezegd wat je wilde zeggen?’
Organisatie
Het concept van psychologische veiligheid moet worden gedragen door de hele organisatie. Ook buiten je team kun je te maken krijgen met interacties die leiden tot stress. Als de meerderheid vindt dat dit gevoel niet past op de werkvloer, wordt emoties uiten lastig. De leiders kunnen hierin het verschil maken door ruimte te bieden voor bijvoorbeeld fouten maken. Het voordeel is dat hierdoor eveneens een leerklimaat ontstaat.
Psychologische veiligheid start bij jou
Even terug naar het begin. Marianne gaf de arts tijdens de training de ruimte door het onbespreekbare gedrag (knikkebollen) te bespreken. Zodoende was de arts in staat om een andere keuze te maken.
Het mooie is dat deze zorgzaamheid niet alleen is voorbehouden aan een trainer of leider. Want iedereen kan ongemakkelijke situaties omzetten door bepaald gedrag te benoemen. Arbo-adviseurs kunnen hierbij helpen. Voel je nog een drempel? Die kun je makkelijk wegnemen door bij jezelf te checken of je actie erop gericht is om de ander te helpen. Daarmee zorg je net voor dat ene belangrijke verschil.
Tekst | Joriene Beks en Cecile de Roos
Bronnen
- Cecile de Roos, Stress zit NIET tussen je oren – Hoe je omgaat met mentale blessures, VMN Media, 2023.
- Hans van der Loo en Joriene Beks, Psychologische veiligheid – Zo vorm je vrijmoedige teams, Boom, 2020.
- Sahar Siami, Mohammadbagher Gorji en Angela Martin, Psychosocial safety climate and supportive leadership as vital enhancers of personal hope and resilience during the COVID-19 pandemic, 2022.
