De implementatie van de bouwprocesbepalingen in de jaren 90 zorgde voor een soort revolutie in de Arbowetgeving. Sindsdien legt de Arbowet namelijk ook verplichtingen op aan de opdrachtgevers en uitvoerende partijen in het bouwproces. Dit kwam ter sprake in deel 1. In dit tweede deel zoomen we verder in op de veranderde rol van de opdrachtgever: wat houdt zijn vergewisplicht in?
Invulling regelgeving met eigen informatie
In de dagelijkse praktijk ging de bouwsector aan de slag met voorbeeld V&G-plannen, leidraden voor ontwerpers en ander informatiemateriaal. De overheid hield zich afzijdig van deze ontwikkelingen uit het oogpunt van deregulering en marktwerking.
Bouwend Nederland, Stichting Arbouw, Aboma, BNA en andere brancheorganisaties ontwikkelden gaandeweg zelf informatiemateriaal. Daarmee gaven zij verder invulling aan de nogal abstracte regelgeving. Ook de toenmalige Rijksgebouwendienst (nu: het Rijksvastgoedbedrijf) ontwikkelde voor iedereen toegankelijke leidraden.
De Europese Commissie kwam daarnaast met een aanvullende Handleiding over de concrete invulling van de verplichtingen uit de Europese Richtlijn. Helaas is daar in Nederland weinig ruchtbaarheid aan gegeven. Verder publiceerde de toenmalige Inspectie SZW (nu: Nederlandse Arbeidsinspectie) in 2017 een informatieve brochure over de rollen en verplichtingen van de verschillende partijen in het bouwproces.
Praktisch uitvoerbare handhaving Inspectie
Wat zich aanvankelijk liet aanzien als een revolutie in de bouwwereld, bleek bij nader inzien dus meer een evolutie: een betrekkelijk langzame ontwikkeling. Hetzelfde gold voor de handhaving door de Arbeidsinspectie. Die werkte met man en macht aan een praktisch uitvoerbare handhavingsstrategie.
Daarbij hoorde het ‘opschalen’ van de handhaving van overtredingen op de bouwplaats naar overtredingen die het gevolg waren van onvolkomenheden in het bouwproces. In het begin pasten de inspecteurs dit nog niet op grote schaal toe. Inmiddels is de handhavingsstrategie van de Arbeidsinspectie ontwikkeld naar een aanpak van een weloverwogen opdrachtgeversbenadering. Daarbij ligt de focus op verantwoordelijkheden van verschillende partijen in de hele bouwketen.
Kern bouwprocesbepalingen: vergewisplicht
Eén begrip dat in de praktijk veel vragen opriep was de zogeheten ‘vergewisplicht’. Omdat het hier gaat om de kern van de bouwprocesbepalingen, ga ik daar even op in. In artikel 2.26 van het Arbeidsomstandighedenbesluit staat letterlijk:
“De opdrachtgever is verplicht in de ontwerpfase zich ervan te vergewissen dat de betrokken werkgevers en zelfstandigen in staat zijn de verplichtingen voor de arbeidsomstandigheden die gelden in de uitvoeringsfase na te komen.”
In deze ene zin wordt behoorlijk wat van een opdrachtgever verwacht. Namelijk: hij moet zich er in de ontwerpfase van vergewissen (Van Dale: zich zekerheid verschaffen) dat werkgevers en zelfstandigen hun arboverplichtingen kunnen nakomen in de uitvoeringsfase.
Dat houdt in dat die opdrachtgever in zekere mate op de hoogte moet zijn van deze verplichtingen voor werkgevers en zelfstandigen. In het bijzonder gaat het daarbij om de verplichtingen bedoeld in artikel 3, artikel 5 eerste en derde lid en artikel 8 van de Arbowet en hoofdstuk 4, afdeling 5 van het Arbobesluit. Deze verplichting is inmiddels bekend onder de naam ‘vergewisplicht’.
Voorbeelden vergewisplicht opdrachtgever
Maar hoe kun je jezelf zekerheid verschaffen over iets dat in de toekomst zal plaatsvinden? De wetgever heeft een handje geholpen door enkele voorbeelden te geven van hoe een opdrachtgever dat zou kunnen doen. Om na te gaan of een opdrachtgever heeft voldaan aan de vergewisplicht, zou je moeten kijken naar “de inspanningen die hij heeft verricht om werkgevers en zelfstandigen in staat te stellen hun verplichtingen op grond van de arbeidsomstandighedenwetgeving na te leven.”
Gevaren en risico’s inventariseren, voorkomen en beperken
“Zich ervan vergewissen in de ontwerpfase kan bijvoorbeeld betrekking hebben op het (laten) inventariseren van gevaren en risico’s die verbonden zijn aan het bouwwerk, het maken van bouwkundige, technische en organisatorische keuzen in de ontwerpfasen waarmee gevaren en risico’s kunnen worden voorkomen, het zoveel mogelijk beperken van de resterende risico’s en op het bieden van randvoorwaarden die veilig en gezond werken mogelijk maken (zoals een goede planning, coördinatie, voldoende tijd en geld). Ook is het mogelijk bij de aanbesteding te kijken naar past performance en de inzet om gezond en veilig werken te hanteren als selectiecriterium.”
Omgang met vooraf voorzien- en beïnvloedbare risico’s
“Het gaat bij zich vergewissen dus om de omgang met gevaren en risico’s die vooraf voorzien- en beïnvloedbaar zijn en niet om uitvoeringsrisico’s die op de werkvloer kunnen ontstaan, bijvoorbeeld als gevolg van een samenloop van niet voorzienbare omstandigheden. De beïnvloedingsmogelijkheden van een opdrachtgever zijn het grootst aan het begin van een bouwproces. Naarmate dit proces voortschrijdt, is de uitvoerende partij het best in staat om invloed uit te oefenen op het voorkomen van gevaren en risico’s.”
Dit zijn natuurlijk slechts voorbeelden van de inspanningsverplichting van de opdrachtgever. Afhankelijk van de grootte, soort en complexiteit van het bouwproject varieert deze vergewisplicht in reikwijdte en diepgang.
Toezicht op naleving bouwprocesbepalingen
Hoe gaat de Arbeidsinspectie om met het toezicht op de naleving van de bouwprocesbepalingen? Bij haar inspecties hanteert zij zogenoemde basisinspectiemodules. Deze werkinstructies geven inspecteurs een handvat om inspecties op specifieke onderwerpen systematisch en grondig uit te voeren.
De basisinspectiemodules worden ook extern gepubliceerd. Dit heeft als voordeel dat werkgevers en werknemers weten hoe de Arbeidsinspectie naar bepaalde arbo-onderwerpen kijkt. Daarnaast bieden deze basisinspectiemodules arbo-kerndeskundigen extra uitleg en houvast bij de beoordeling van bepaalde arbeidssituaties. Voor het onderwerp Bouwprocesbepalingen heeft de Arbeidsinspectie in november 2022 een werkinstructie gepubliceerd.
Veilig en gezond door samenwerking
Veilig en gezond bouwen bereik je vooral door te investeren in een soepele samenwerking tussen alle betrokken partijen in de hele bouwketen. Iedereen heeft hierin een eigen rol: een zelfstandige verantwoordelijkheid die niet overdraagbaar is aan een andere partij.
Met de bouwprocesbepalingen heeft de opdrachtgever ook ‘arbo-verantwoordelijkheid’ gekregen. Daarmee is hij dus medebepalend geworden voor de veiligheid en gezondheid van werknemers en zelfstandigen op de bouwplaats.
Want hoe vroeger er in het bouwproces aandacht is voor veiligheid en gezondheid, hoe groter de positieve invloed die partijen kunnen uitoefenen op de arbeidsomstandigheden op de bouwplaats. Hiermee voorkomen zij samen ongevallen op de bouwplaats. En die veilige en gezonde bouwplaats, die begint bij de opdrachtgever.
