De COVID-19-crisis is geen zwarte zwaan als je kijkt naar de recente toename in het aantal epidemie-uitbraken: vogelgriep (1997), SARS (2003), Mexicaanse griep (2009), Q-Koorts (2011), zika (2015) en ebola (2018). De infographic van de World Health Organisation (WHO) geeft daar een mooi overzicht van (zie figuur 1).
De WHO had dertien jaar geleden, naar aanleiding van het SARS-virus, al maatregelen voorgesteld om een crisis als deze het hoofd te bieden. De organisatie stelde toen proactieve preventiemaatregelen voor op het vlak van onder casedetectie en contacttracering, quarantaine en infectiebeheersmaatregelen. Dit ter bescherming van gezondheidswerkers (Ahmad & Andraghetti, 2007).
Proactieve aanpak COVID-19-crisis: snelle maatregelen Azië
Met name de snelle maatregelen in Azië zijn illustratief voor een proactieve aanpak van de COVID-19-crisis. Die zijn ingegeven door de ervaringen op dat continent met onder meer SARS. Denk aan reisbeperkingen, insluitingsmaatregelen en quarantaine, ziektedetectie en agressief (lees: veel en vaak) testen. Ons land was overduidelijk traag in zijn reactie. Het structurele tekort aan basale medische middelen als mondkapjes, handschoenen en tests maakt dat pijnlijk duidelijk. Het lijkt erop dat we op dit vlak veel kunnen leren van de Aziatische landen.
> LEES OOK: Tekort aan mondkapjes, is hergebruik een optie?
WHO pleitte voor wereldwijde coördinatie volksgezondheid
Daar komt nog bij dat de WHO vorig jaar maart de urgentie van het probleem agendeerde in haar rapport ‘Global Influenza Strategy 2019 - 2030’ (WHO, 2019). De organisatie pleitte voor een wereldwijde coördinatie op het gebied van research en volksgezondheid, het detecteren en monitoren van uitbraken, de aanpak in de ontwikkeling van de jaarlijkse wederkerende griepepidemieën en van preventie en respons. Nu lijkt het er vooralsnog op dat ieder land een aanpak ‘voor zich’ heeft van de COVID-19-crisis. De effectiviteit van deze aanpakken zal zich in de toekomst gaan uitwijzen. Wel rijst de vraag hoe het risicomanagement bij bedrijven in relatie tot deze crisis is geregeld.
Arbeidsomstandigheden op zijn kop in de COVID-19-crisis
In de COVID-crisis zijn arbeids-omstandigheden voor vrijwel iedereen plotseling en ingrijpend veranderd”
Of de bedrijven waar lezers van arbo-online hun diensten verlenen nu beter of minder goed voorbereid waren, is wellicht minder relevant. In deze COVID-19-crisis zijn de arbeidsomstandigheden voor vrijwel iedereen plotseling en ingrijpend veranderd. De zorg is natuurlijk het hardst geraakt. Gelukkig is er veel aandacht voor hun veiligheid; die aandacht is cruciaal en volledig gerechtvaardigd.
Maar miljoenen andere Nederlanders kampen eveneens met veranderingen in hun arbeidsomstandigheden. Kantoorwerk vindt op afstand plaats of er wordt gewerkt met minimale bezetting om kritische functies en primaire productieprocessen in de lucht te houden. Is thuiswerken niet mogelijk, dan zijn additionele beschermingsmaatregelen nodig. En de laagrisicobanen van voorheen staan nu ineens in de frontlinie met een aanzienlijke verandering in de risicoblootstelling op het werk.
> LEES OOK: Onveilig op het werk door corona? 19% zegt ja
Arbeidsrisico's zijn van de ene op de andere dag veranderd
Arbeidsrisico's zijn door de COVID-19-crisis van de ene op de andere dag veranderd. Het is daarbij helemaal niet duidelijk of we de juiste maatregelen treffen om mensen adequaat te beschermen. Verder is er weinig tijd voor evaluatie of we deze maatregelen daadwerkelijk toepassen (en op de juiste manier). Ook is het de vraag hoe goed toezicht mogelijk is op werknemers die weken- of zelfs maandenlang op afstand werken. Of die werken op locaties met minimaal toezicht en/of met coronaslachtoffers in contact komen.
> LEES OOK: Dit doen de inspecties nog in coronatijd
Arbodeskundigen moeten ad-hoc-ingrepen terugbuigen naar een systematische aanpak van arbeidsveiligheid”
Die verandering in het risicoprofiel van diverse doelgroepen vraagt om een gedegen analyse en ontwerp van direct toepasbare maatregelen voor de gezondheid en veiligheid. Die we zo nodig kunnen aanpassen terwijl we deze (corona)crisis bestrijden. Arbodeskundigen moeten terug naar de kern om (noodzakelijke) ad-hoc-ingrepen terug te buigen naar een systematische en transparante aanpak van arbeidsveiligheid.
Orde in de chaos: over welke risico’s hebben we het?
Afhankelijk van het type werk in uw bedrijf kunnen zich door de COVID-19-crisis diverse risico’s voordoen:
- Veilige afstanden houden in sociaal verkeer (sociale afstand bij bedrijfsbezoeken, inspecties en audits voor zover die niet uitgesteld kunnen worden).
- Werkstress door vervaging van fysieke grenzen tussen werk en privé. Plus afnemend welzijn als gevolg van langdurige sociale quarantaine. Het wegvallen van frequent contact waardoor langdurig thuiswerken kan leiden tot een slechtere relatie met collega’s en gevoelens van eenzaamheid.
> LEES OOK: Thuiswerken door corona, hier moet u op letten - Vermoeidheid door onregelmatige werktijden, kortere rustperioden of langere werk-/rijtijden. Dit pakt negatief uit voor de privétijd omdat de balans verhoudingsgewijs verschuift naar meer werktaken in privétijd.
- Verhoogde afleiding en overbelasting door werk moeten combineren met verzorgende (mantelzorg voor de risicogroep ouderen) en educatieve taken (voor kinderen) als gevolg van het sluiten van scholen en opvang.
- Werken in een onbekende omgeving. Bijvoorbeeld de eerste keer thuiswerken, maar zeker ook het gebrek aan (aan een pandemie gerelateerde) bekwaamheid en onwetendheid.
> DOWNLOAD de infographic Thuiswerken in coronatijd
Overzicht in maatregelen en evaluatie van effectiviteit
Een klassieke, maar effectieve manier om maatregelen voor het beperken van veiligheidskritische risico’s systematisch in kaart te brengen, is barrière-gebaseerd risicomanagement. Dit is belangrijk omdat het een overzicht geeft in de maatregelen die – wellicht overhaast – zijn geïmplementeerd. Daarnaast maakt zo’n overzicht het mogelijk om tot een evaluatie van de effectiviteit te komen. Hiervoor is het belangrijk om terug te grijpen op instrumenten waar u met uw bedrijf ervaring in heeft en dat u systematisch werkt vanuit de kracht van het lokale veiligheidsmanagement. Richt u op uw kerntaak: gedegen veiligheidsmanagement met technieken die u dagelijks gebruikt.
Snel overzicht creëren
Bij het implementeren van maatregelen tijdens de COVID-19-crisis zijn we afhankelijk van aanwijzingen van medisch specialisten, de overheid en het RIVM in het bijzonder. Maar de implementaties voor arbeidsomstandigheden zijn aan de arbo- en veiligheidsexperts. Daarbij is overzicht behouden belangrijk. Iedereen heeft daarvoor zijn eigen tool; hier geven we de bowtie als voorbeeld (zie figuur 2).
Het doel van deze bowtie is om het optreden en mitigeren van corona in kaart te brengen vanuit de invalshoek van een bedrijf. De 'gevaarlijke activiteit' (gele en zwarte doos) opereert in een omgeving waar het virus aanwezig is. Dat is op dit moment een groot deel van de wereld. Het centrale knooppunt eronder, de topgebeurtenis, beschrijft het moment waarop we de controle over het gevaar verliezen. In dit voorbeeld is dat het punt waarop een werknemer wordt geïnfecteerd. De linkerkant toont de bedreigingen. In dit geval inhalatie of indigestie van besmettelijk materiaal. En de rechterkant toont de consequenties. Hier is dat een infectie met de inmiddels bekende mogelijke gevolgen.
> LEES OOK: BowTie geeft snel inzicht in risico’s en oplossingen
Snel en betrouwbaar instellen van veiligheidsmaatregelen
Het werk van de veiligheidskundige richt zich op dit moment voornamelijk op het snel en betrouwbaar instellen van veiligheidsmaatregelen, ook wel barrières genoemd, die zich bevinden op de scenariolijnen. Bekende voorbeelden zijn de protocollen voor veilig werken (in onze werkomgeving wordt het COVID-protocol zeer frequent geüpdatet), toepassing van fysieke barrières (denk aan schermen in supermarkten) en het monitoren en begeleiden van zieken. Het is vervolgens aan de veiligheidskundige om na te denken over hoe die maatregelen efficiënt zijn in te zetten en of de effectiviteit ervan te bepalen valt.
> KLIK OP DE BOWTIE om een leesbare PDF-versie te bekijken
De bowtie fungeert op deze manier als een eenvoudig hulpmiddel om risicoscenario's te communiceren en zo het risicobewustzijn bij werknemers te vergroten. De bowtie brengt gestructureerd in kaart wat effectieve preventieve en mitigerende veiligheidsmaatregelen kunnen zijn die een bedrijf kan nemen tijdens de COVID-19-crisis. Tegelijkertijd geeft het handvatten om de effectiviteit van de maatregelen te evalueren.
> LEES OOK: Coronacrisis: bekijk het vooral integraal
Snelle implementatie maatregelen vereist flexibiliteit
Weten bedrijven de arbeids-omstandigheden op peil te houden bij grootschalig thuiswerken en minimale bezetting?”
Bij de implementatie van maatregelen voor de geïdentificeerde risico’s is snelheid belangrijk. Maar waar veiligheidsprocessen gewoonlijk relatief traag of star kunnen zijn, is hier flexibiliteit nodig. Want de tijd dringt en de situatie blijft zich ontwikkelen.
Wellicht bent u in de gelukkige positie dat uw bedrijf zichzelf heeft ontwikkeld op het gebied van resilience engineering, safety differently of safety II, dan wel de HRO -principes (Hoog Betrouwbare Organisaties). Want een sterke veiligheidscultuur helpt om de balans te vinden tussen stabiliteit en flexibiliteit in uw risicomanagement. Maar wij vermoeden dat maar weinig bedrijven de arbeidsomstandigheden op een onveranderd hoog peil weten te houden bij grootschalig thuiswerken, minimale bezetting of werken in een situatie waarin je bloot staat aan corona-infectie.
> LEES OOK: Risicomanagers, maak plaats voor de risicoleiders
Bovendien, sommige primaire processen moeten door. Het is immers onmogelijk om supermarkten niet te vullen. De procesindustrie kan niet worden stopgezet en de kritische beroepen hebben het drukker dan ooit. Dus er zullen potjes gebroken moeten worden en flexibiliteit is daarbij geboden.
Evalueren, evalueren en nog eens evalueren
Uiteindelijk zal er een moment ontstaan waarop we terug kunnen kijken op een turbulente tijd voor (veiligheidskundig) Nederland. Dan zullen we evalueren of de maatregelen hebben gewerkt, wat het effect was van de snelheid waarmee we die hebben ingevoerd, of we voldoende grip hadden op de arbeidsveiligheid en, heel belangrijk, wat we als arbo- en veiligheidsdeskundigen van de crisis hebben geleerd. Ons advies: neem daar de tijd voor en verspreid de opgedane kennis, zodat we elkaar kunnen versterken. Wellicht is arbo-online een platform om die ervaringen te delen.
Reageren? Mail naar arbo@vakmedianet.nl.
Dolf van der Beek MSc. | senior consultant arbeidsveiligheid bij TNO en onderzoekt vraagstukken op het vlak van veiligheidscultuur en -gedrag, resilience, digital safety technologies en veilige mens-robotinteractie.
Coen van Gulijk | senior scientist digitale veiligheidsinnovatie bij TNO, hoogleraar op datzelfde onderwerp bij de Universiteit van Huddersfield in Engeland en gastonderzoeker bij de sectie Safety and Security Science van de TU Delft.
Jop Groeneweg | hoogleraar Safety assurance in health care aan de TU Delft en onderzoeker aan de Universiteit Leiden en bij TNO.
