Taal. Handig, en tegelijkertijd af en toe verwarrend. Volgens het Oude Testament is het bestaan van verschillende talen een interventie van God. Een tussenkomst die ons zou moeten laten stoppen met effectief samenwerken – aan de verkeerde dingen.
In het verhaal van de Toren van Babylon grijpt God in om de bouw van een toren een halt toe te roepen. Een toren die tot de hemel moest reiken. Gods interventie is een reactie op de hoogmoed van de mens die zich tot Zijn niveau wilde verheffen. Hij introduceert de taalbarrière. Als je dus dacht dat de taalbarrière een modern probleem is, lees dan nog eens wat klassiekers.
Gevaar, risico, kans, effect, oorzaak en gevolg
Gevaar, risico, kans, effect, oorzaak en gevolg; om maar een rijtje te noemen. Niet zomaar een rijtje natuurlijk. Dit zijn zo’n beetje dé woorden die op het leesplankje van de beginnend veiligheidskundige terug te vinden zijn. Gevaren kunnen leiden tot risico’s. De combinatie van kans en gevolg geeft een maat voor de zwaarte van een risico. Oorzaak en gevolg zijn de bouwstenen van elke gebeurtenis, gewenst of ongewenst.
Gevaar en risico worden binnen onze taal nogal veel door elkaar gebruikt; vaak ten onrechte. Zo is ‘het risico op een explosie’ een foutief gebruik van het woord risico. Een explosie is het gevolg van een ongewenste gebeurtenis, zoals een aardgaslek in de keuken van een flatgebouw. Het gas-luchtmengsel vormt een gevaar. Bij ontsteking van het gas-luchtmengsel volgt een explosie (effect). Deze explosie kent zelf ook weer gevolgen; in het gunstigste geval alleen maar materiële schade (een ravage). De kans op een ravage ná de ontsteking van een gasluchtmengsel (gevolg), is wat we een risico noemen.
Zorg voor begrip om begrepen te worden
Veiligheidskundigen weten vaak zelf ook niet wat ze nou precies (willen) zeggen”
Als het je nu duizelt, dan heb ik mijn punt gemaakt. Veiligheidskundigen vragen zich vaker onderling af waarom ze zo vaak niet begrepen lijken te worden. Het vervelende antwoord op die vraag is: omdat ze vaak zelf ook niet weten wat ze nou precies (willen) zeggen. Je moet niet raar opkijken als mensen verward raken door je warrige verhaal. Ik wil hier niet de taalpurist uithangen, zeker niet! Maar ik wil er wel voor pleiten dat je je veiligheidskundige woordenschat op orde krijgt en houdt. Als je begrepen wilt worden, moet je eerst voor begrip zorgen.
In de alinea's hierna geef ik een toelichting op een aantal gangbare woorden en begrippen binnen het vakgebied van de veiligheidskunde.
Gevaar
Mijn eigen definitie1 voor gevaar is: ‘een drager van verlies’. Soms is een gevaar een toestand. Soms is gevaar een situatie. Soms is gevaar een handeling. We noemen het dan ook wel ‘gevaarlijk’. Vaak is gevaar een combinatie van factoren. Hoe dan ook: als een gevaar grip krijgt op zijn omgeving (mensen, dieren en objecten), pakt het meestal niet lekker uit. Soms is het verlies te (ver)dragen, soms is het verlies niet te (ver)dragen.
Vlammen zijn een toestand (oververhitte lucht).2 Vlammen kunnen om zich heen grijpen en zich uitbreiden; dat noemen we brand. Een brand kan zichzelf onderhouden door brandstof te verbruiken. Vlammen ‘vreten’ de boel op. Daarin zit het verlies uit mijn definitie voor gevaar verborgen: brand verwoest. Die verwoesting is onomkeerbaar: weg is weg!
Gevaarlijk of niet gevaarlijk
Als je een lucifer aansteekt hoeft dat niet per se gevaarlijk te zijn. Pas als een lucifer aansteken ongewenst is, wordt het een gevaar. Een lucifer aansteken in een kletsnatte weide van de Schotse Hooglanden, is geen gevaar. (Oké wijsneuzen, je kunt inderdaad je vingers branden. Maar dat laat ik voor het voorbeeld even buiten beschouwing.) Een lucifer aansteken midden in een hooischuur tijdens de heetste zomer ooit, is wel gevaarlijk.
Onbedoeld, onjuist of ongewenst gebruik maken van arbeidsmiddelen is gevaarlijk. Een schroevendraaier als beitel gebruiken, is gevaarlijk. Bij het gebruik van een mes niet van je af snijden, is gevaarlijk. Zagen met een cirkelzaag waarvan de beschermkap is verwijderd, is gevaarlijk.
Gevaarlijke of ongewenste situatie
Op momenten waarop, onbewust of onbedoeld, onvoorziene blootstelling wordt geïntroduceerd, ontstaat een gevaarlijke (ook wel: ongewenste) situatie. Bijvoorbeeld: als verkeersregelaar even van je post gaan om te schuilen tegen de regen. Of een plasje gemorste olie in de werkplaats niet direct opruimen. Of zonder maatregelen aan het randje van een hoog flatgebouw gaan werken.
Risico
Zoals ik eerder al zei, worden risico en gevaar nog vaak door elkaar gebruikt. Zelfs in diverse woordenboeken zijn ze (onterecht) als synoniemen van elkaar opgenomen. Een risico is de mate van waarschijnlijkheid van het zich voordoen van een ongewenste gebeurtenis, met bijbehorende gevolgen.
Zoals je uit het stuk over risico hebt kunnen opmaken, hangen de ongewenste gebeurtenis en gevolg uit de definitie van risico samen met een gevaar. Geen gevaar, geen risico. Wat er nu nog bij komt kijken, is een schatting van de kans dat het gevaar ‘grip krijgt op zijn omgeving’ en zodoende verliezen teweegbrengt.
Mate van waarschijnlijkheid
Je weet dát je een mate van verlies kunt lijden, je weet alleen niet óf dat zo zal zijn, wannéér en in wélke vorm”
Risico houdt onzekerheid in. Want je weet dát je een mate van verlies kunt lijden, je weet alleen niet óf dat zo zal zijn, wannéér en in wélke vorm. Wat is de mate van waarschijnlijkheid dat je jezelf bij het gebruik van een mes in je vinger snijdt, en dat je a) er met een pleister vanaf komt, b) later een infectie oploopt of c) gelijk het topje van je vinger verliest? Het beste wat je kunt doen is hier een inschatting van maken.
Risico en probleem
Een veelgemaakte fout is dat mensen de begrippen ‘risico’ en ‘probleem’ door elkaar gebruiken. Een risico kan zich in de tijd ontwikkelen tot een probleem. Als de mate van waarschijnlijkheid dat een gevaar om zich heen kan grijpen lijkt toe te nemen, spreken we van een dreiging. Daarom bestaat er zoiets als dreigingsniveaus.
Op het moment dat het 100% zeker is dat je een verlies gaat leiden, dan heb je een probleem. Een probleem is geen onzekerheid. Als je als Schiphol weet dat je jaarlijks een tig-miljoen euro aan kwijtgeraakte bagage moet uitkeren, is dat geen risico, maar een probleem.
Risico’s probeer je te beheersen en niet tot een probleem te laten worden. Problemen los je op (als het kan).
Tekst | Jos Villevoye, veiligheidsprofessional en levendig denker over mens en maatschappij
Noten
- Daarmee bedoel ik eerder ‘eigengemaakte definitie’. Er zijn door de jaren heen zoveel (verschillende) definities en uitleggen op mijn pad gekomen, die zich hebben ‘versmolten’ tot één voor mij werkbare en uit te leggen definitie. Met dank aan alle bronnen.
- Oververhitte lucht is op zichzelf kleurloos. Onder meer de verbrandingsproducten geven kleur aan de vlam.
