"Risico wordt vaak moeilijker gemaakt dan het daadwerkelijk is", opent Carsten Busch. De risico-expert woont en werkt in Noorwegen als senioradviseur arbeidsveiligheid en begeleidt studenten op het onderwerp human factors. "We stoppen risico in formulieren, in matrixen, in grafieken van kansen en waarschijnlijkheden. Heel ver van het bed, vooral van de mensen die er op de werkvloer het directst mee te maken hebben."
Dagelijks maak je tal van risicobeoordelingen
En dat allemaal voor iets waar we privé dagelijks mee omgaan en over het algemeen weinig moeite mee hebben. "Ook zonder het vast te leggen in processen en systemen." Hij neemt zichzelf als voorbeeld. "Bijna 55 jaar en tot nog toe ben ik altijd weer heel terug thuisgekomen van een autorit. Niet omdat er niets kan gebeuren, heel veel zelfs. Maar voor en tijdens zo’n ritje maak je tal van risicobeoordelingen. En dat gaat vrijwel altijd goed."
Neem een ritje naar de grote supermarkt in de Scandinavische winter. Een jas en handschoenen tegen de kou. Je auto voldoende ijsvrij voor goed zicht. Winterbanden of zelfs sneeuwkettingen voor goede grip. En je rijdt zo nodig met aangepaste snelheid om te voorkomen dat je ergens tegenaan glijdt of niet op tijd kunt afremmen – op de motor als het glad is, anders slip je. Als er een wild dier oversteekt, maak je in een split second een afweging wat het laagste risico met zich meebrengt. En je gaat op zo’n dag niet lopen sjouwen met drie boodschappentassen en een krat bier, want dan ga je zeker onderuit.
Risicobeheersing is een integraal onderdeel van je leven
Met andere woorden: omgaan met risico is een integraal onderdeel van je leven. Busch: "Heel praktische en doelgerichte risicobeheersing: je koelkast moet vol anders heb je in het weekend niet te eten. Zonder omhaal of documentatie." Goed om te beseffen: je stapt in de auto om van huis naar een bepaalde bestemming te rijden – en terug. Veiligheid is dus niet het doel, maar om je doel te bereiken moet je wel zo veilig mogelijk rijden.
In bedrijven is het eigenlijk niet anders. De schoorsteen moet roken en dat doe je door producten te maken of diensten te leveren. Veiligheid is een voorwaarde, want als je productie stil komt te staan of je mensen gewond of opgebrand raken, kun je dat niet of minder goed realiseren. En dus moet je risico’s beheersen.
We moeten het alledaagse meenemen naar de werkvloer”
Niet alleen voor de wetgever, maar ook, of eigenlijk vooral, voor jezelf en je werknemers. "Waarom maken we daar in organisaties zo’n ritueel van? Voelen we het allemaal als een verplicht proces? Terwijl we allemaal heel op het werk willen komen en ook weer heel thuis?" We moeten het alledaagse meenemen naar de werkvloer, vindt hij. Veiligheid is geen proces op zichzelf maar onderdeel van het productieproces – of dienstenproces. En dus een vanzelf sprekend onderdeel van het werk.
Beslissen voor anderen
Groot verschil met je huishouden, is dat je op het werk ook beslissingen neemt voor anderen. "Sterker, degenen die beslissen over risico’s zijn vaak niet de ontvangers van risico’s. Dus kun je", vindt Busch, "niet toe met één arboknakker die alle lijstjes invult en afvinkt. Die kijkt immers maar vanuit één perspectief naar veiligheid en risico."
In zijn nieuwste boek Risicoflectie daagt hij uit om door verschillende brillen te kijken. Bijvoorbeeld de bril van het proces, de bril van gevoel, de bril van gedrag, de bril van organisaties en de bril van cultuur. Hij probeert daarmee vooral te helpen om een eerlijkere en meer gezamenlijke kijk op risico te bevorderen. Immers: in je eentje heb je als directeur, preventiemedewerker, arboadviseur beperkte kennis over hoe de veiligheid op de werkvloer in elkaar steekt.
Altijd meerdere mensen betrekken bij de RI&E
"Als het aan mij ligt, zie ik bij het blokje 'wie is bij het maken van de RI&E betrokken geweest?' nooit maar één naam staan. Als daar alleen de preventiemedewerker, soms zelfs een VGWM-commissielid staat, kun je er vergif op innemen dat je als organisatie met een te beperkte bril kijkt. Bij ieder proces moet je naar de basis en dat kan alleen met iemand die dat proces uitvoert. Zelfs een goed onderlegde veiligheidskundige die meekijkt, heeft geen verstand van de dagelijkse basisactiviteiten, heeft geen idee hoe het eraan toegaat op de werkvloer."
En denk vooral niet: ik snap dat anderen dat niet kunnen, maar ik ben zo open, slim en redelijk, ik kan dat best allemaal voor anderen bedenken. "Ik heb onlangs een artikel gelezen van Daniel Kahneman, psycholoog, econoom en Nobelprijswinnaar, waarschijnlijk dé deskundige op het gebied van bias. Hij schreef: zelfs met al mijn kennis van dit onderwerp kan ik die valkuil alleen maar ontwijken als iemand anders met me meekijkt. Altijd."
'Geen goed gevoel' serieus nemen
Busch' advies? "Praat met de mensen die het dagelijkse werk doen. Vraag ze: wat denk jij hiervan? Waar loop jij tegenaan? Wat heb jij nodig? En laat ze ook zelf vragen stellen, want dat zijn waarschijnlijk andere dan je zelf zou stellen. Neem zelfs een opmerking als ; ik heb er geen goed gevoel over' serieus. Wimpel het niet weg met 'jij met je gevoelens'. Vraag door: waar komt dat gevoel vandaan? Misschien is er niks aan de hand. Maar het zou best kunnen dat achter die opmerking iets schuilgaat wat niet in orde is en dat het een medewerker niet lukt het zelf helder te formuleren."
Dit soort dingen zit niet ingebakken in de vraagstelling van de RI&E. De stramienen zijn overwegend gericht op technische kwesties en ongevallen. "Sommige signalen zijn minder grijpbaar en als je die niet oppikt, mis je bepaalde vormen van risico. En toch wordt dat vaak overgeslagen."
Denk vooruit
Nog een tip: pak er meteen de bril van de tijd even bij en haal het betrekken van mensen naar voren. "Een risico ontstaat meestal niet plotseling, dus je kunt beter ook niet plotseling gaan nadenken. Denk van tevoren na, voordat je een machine laat bouwen, een proces herinricht of het reorganisatieplan presenteert. Dan haal je er veel blinde vlekken uit. Daar wordt je risico beoordeling en ook je besluitvorming beter van."
Ook de bril van de organisatie doet er toe”
Die besluiten worden meestal hoog in de boom genomen. En ook de bril van de organisatie doet er natuurlijk toe. "De directie of de grootaandeelhouder aan de andere kant van de wereld heeft een legitieme kijk op kwesties. Hun geld zit erin, of ze dragen eindverantwoordelijkheid." En een veilig bedrijf dat geen winst maakt, is geen lang leven beschoren. Daar hebben medewerkers ook niks aan.
Rekening houden met belangen van anderen
Maar die eindverantwoordelijken en aandeelhouders zouden wat Busch betreft wel vaker stil mogen staan bij wat werknemers en soms ook de omgeving voor die winst over moeten hebben. "Medewerkers staan in het lawaai van de machines of in de uitlaatgassen, omwonenden krijgen de uitstoot over hun was. Als je een reorganisatie doorvoert, met meer of minder goede redenen, gebeurt er heel veel met mensen. Een werkplek op een half uur rijden, zelfs een lunchlocatie op een kwartier lopen, betekent soms meer voor het sociale leven van je medewerkers dan je wellicht zou denken."
Zachte kanten kunnen keihard zijn
Vergis je niet, dat kan leiden tot een hoger verzuim en uitval, een kostbare zaak. "En zoals eerder gezegd: de perceptie van werknemers is reëel voor hen, dus je moet er hoe dan ook iets mee. We noemen dit zachte kanten, maar voor sommige mensen is het keihard als ze de kinderen niet meer van school kunnen halen, voor hun dementerende moeder kunnen zorgen of met de collega’s lunchen."
Plus: mensen die zijn gehoord, gaan over het algemeen met meer plezier iets nieuws aan. En je loopt ook nog eens een veel kleinere kans dat je pas achter de tekortkomingen van je plannen komt als ze al zijn doorgevoerd.
Als je het toch moet doen, doe het dan zinvol
Je kunt niet alles ondervangen, sommige dingen moet je accepteren, zegt Busch. "Uiteindelijk is het streven naar een gezonde balans tussen alle belangen. Kijk, er zijn keiharde grenzen, sommige dingen zijn niet acceptabel. Daar kun je het over oneens zijn, maar de wetgever heeft een bepaalde balans voor ons allen afgesproken en daar moeten we ons aan houden tot het verandert. Ook kun je er niet omheen mee te doen aan de rituele dans rond de RI&E, dat is nu eenmaal een verplichting.
Maar als je dat dan toch moet doen, doe het dan tenminste op een zin volle manier en niet om te laten zien 'we hebben ernaar gekeken'. Da's ook gewoon de verstandige manier om het aan te pakken. Want als het misgaat en je hebt het niet serieus genomen, val je keihard door de mand bij de inspectie."
Niet over het hoofd zien
Dus. Meer openheid, dialoog en het toelaten van andere perspectieven. Dat zorgt ervoor dat je dingen die wel relevant zijn niet over het hoofd ziet. Want wat onbelangrijk is voor jou en totaal geen probleem, is wellicht belangrijk voor een ander – en kan zomaar een probleem worden.
Carsten Busch woont en werkt in Noorwegen en is onder andere verbonden aan de universiteit in Lund. Hij schreef de boeken Veiligheidsfabels 1-2-3, The First Rule Of Safety Cultureen Risicoflectie perspectieven op risicodenken en –management.
