Het is tijd voor een meer realistische benadering van de arbo-werkelijkheid

Deze tijd biedt meer dan ooit de kans om onze arbo-werkelijkheid te boosteren. We moeten ophouden met onzinnige registraties en controles. En ophouden om vanuit de eigen kokervisie alleen maar te streven naar nóg meer veiligheid en kwaliteit, met nóg minder risico's.

“Omarm onzekerheid”, adviseert Martin van Staveren. In het kader van de serie Kopstukken over Arbo is dit keer Martin van Staveren aan het woord. Martin is docent Risicomanagement en Publiek Management aan de Universiteit Twente en docent bij de Collegereeks Leidinggeven aan veiligheid, cultuur en gedrag.

Hoe gaat het met het arbo-vakgebied voor veilig en gezond werken en risicomanagement?

“Wat een pittige vraag, om mee te beginnen… In algemeenheid zie ik een maatschappelijke neiging om alle risico’s zoveel mogelijk uit te bannen. Dus ook risico’s op het gebied van veilig en gezond werken. Dit is enerzijds begrijpelijk, anderzijds moeten we oppassen dat we niet doorschieten in een bureaucratische regelkramp, met de illusie van honderd procent veiligheid.”

Wat heeft je het meest verbaasd de afgelopen twee jaar?

We moeten leren leven met onzekerheden”

“Dat we het als mens zo lastig vinden om onzekerheden te accepteren. De hele coronapandemie zie ik als één grote oefening in het meer leren omgaan met onzekerheden. Steeds weer omarmen we de illusie dat we het virus de baas kunnen worden, met woorden als ‘het virus platslaan’ en ‘samen strijden tegen het virus’. Iets wat tot dusverre nog geen land volledig is gelukt.

We zullen dus een begaanbare weg moeten vinden om met dit endemische, blijvende virus te leren leven. Net zoals we moeten leren leven met bijvoorbeeld de onzekerheden van klimaatverandering, en de mogelijke gezondheidseffecten daarvan. Dit vraagt om het dynamisch balanceren tussen enerzijds preventief optreden, door de oorzaken van risico’s aan te pakken en zo de kans van optreden te beperken.

Anderzijds, is gelijktijdig is ook nadenken en voorbereiden op gevolgreductie nodig. Want wat te doen als een risico desondanks toch optreedt? Dit vereist het tijdig ontwikkelen van voldoende adaptief vermogen om met sommige onvermijdelijke gevolgen om te gaan.”

Wat is de invloed van de coronapandemie op het vakgebied?

“Een minuscuul, onzichtbaar virus is erin geslaagd om de hele wereld langdurig te ontregelen. Het heeft ons volgens mij hardhandig geleerd dat er grenzen zijn aan voorspelbaarheid en maakbaarheid, ook en vooral vanuit het vakgebied risicomanagement.

Het blijkt immers onmogelijk om bijvoorbeeld alle besmettingsrisico’s uit te bannen, als we nog enigszins sociaal met elkaar willen blijven werken en leven.

We moet veel steviger gaan inzetten op het beperken van gevolgen van risico’s”

In plaats van het reduceren van kansen op risico’s, zoals op besmetting met het virus, moeten we naar mijn overtuiging veel steviger gaan inzetten op het beperken van gevolgen van risico’s. In dit voorbeeld dus ernstig ziek worden met ziekenhuisopname, en daardoor extra belasting van de al overbelaste zorg. Binnen het vakgebied risicomanagement is hiervoor de term resilience of veerkracht in opmars. Meer nadruk op omgaan met de gevolgen van risico’s vraagt om het inrichten van een veerkrachtige en daarmee weerbare samenleving. Met dito organisaties en mensen. Fysieke en vooral ook mentale fitheid speelt hierbij een hoofdrol.”

Zie je nieuwe of andere risico's?

“Een groot risico dat zich volgens mij al voordoet is het vrijwel continu ‘aan staan’. Hiermee bedoel ik de dominantie van het kleine schermpje, dat we vrijwel continu met ons meedragen en bekijken. Zelfs als ik mensen met de hond zie wandelen staren velen op het scherm, in plaats van hun brein ook uit te laten en wat rust te gunnen. Het fijne van dit risico is dat we de beheersing ervan volledig zelf in de hand hebben, met een beetje zelfdiscipline en wat hulp van anderen.”

Zie je dilemma's?

“Dilemma’s zijn er op allerlei fronten. Ik onderscheid vaak zes belangrijke gevolgen als risico’s optreden. Deze big six omvat gevolgen voor veiligheid & gezondheid, kwaliteit, geld, tijd, duurzaamheid en reputatie, in willekeurige volgorde.

Meer veiligheid en gezondheid staan vaak op gespannen voet met bijvoorbeeld geld en tijd. Processen op producten die gepaard gaan met meer veiligheid zijn immers vaak duurder, of kosten meer tijd. Dit wordt ook wel waardenspanning genoemd. Bijvoorbeeld veiliger én sneller én goedkoper gaan zelden samen.

Omgaan met de dilemma’s van waardenspanning vraagt om scherpe, vaak lastige en zelfs ethische keuzes. Hiervoor kunnen de kernwaarden van een organisatie of land als kompas dienen.

En tsja, een worstcasescenario. Bijvoorbeeld dat we als samenleving niet effectief met alle waardenspanningen van onze grote maatschappelijke uitdagingen kunnen omgaan Het gevolg is dan steeds meer polarisatie, minder vertrouwen in de politiek en het openbaar bestuur, maatschappelijke onrust, en dergelijke.”

Welke kansen zie je?

“Dé kans die ik zie is om vakgebieden als arbo/veiligheid, kwaliteitsmanagement en risicomanagement een booster te geven richting een meer realistische benadering van de werkelijkheid. Dus om niet vanuit de eigen kokervisie alleen maar te streven naar nóg meer veiligheid en kwaliteit, met nóg minder risico’s.

Maar laten we met de direct betrokkenen steeds weer het expliciete gesprek aangaan: hoeveel veiligheid, kwaliteit en risicobeheersing is noodzakelijk om onze gezamenlijke doelen en waarden te (blijven) realiseren? Natuurlijk kost dit tijd en inspanning, die we prima kunnen vrijmaken door wat minder te doen van de vaak doorgeschoten registratie en controles.”

Hoe zie je de komende drie jaar?

“Hier kan ik echt niet concreet op antwoorden, en wie wel? Om maar weer in te zoomen op het virus: de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid heeft onlangs het rapport ‘Navigeren en anticiperen in onzekere tijden’ uitgebracht. Dat rapport bevat maar liefst vijf scenario’s voor de komende jaren, van corona als een tamelijk onschuldige griep tot een variant met heel veel meer dodelijke slachtoffers en daardoor maatschappelijke ontwrichting.

Een ding is zeker: geen van de scenario’s zal precies optreden zoals beschreven”

Waarvan we wel vrij zeker kunnen zijn: geen van de scenario’s zal precies optreden zoals beschreven. Daarvoor is de werkelijkheid te complex en daarmee te onvoorspelbaar. Wat is daaraan te doen? Deels door te anticiperen op wat we denken te weten vanuit de scenario’s. En deels door te accepteren en te incasseren als het desondanks anders loopt. De eerdergenoemde veerkracht en weerbaarheid hebben we dan hard nodig.”

Tips voor arboprofessionals

“Eén algemeen toepasbare tip luidt: omarm onzekerheid! Dit in plaats van onze o zo natuurlijke neiging om ons tegen onzekerheid te verzetten. Onzekerheid is immers een gegeven in elk vakgebied. Dáár wat ontspanner mee leren omgaan is volgens mij een eerste stap waar we ons allemaal beter van gaan voelen.”

Dr. ir. Martin van Staveren MBA doceert, adviseert en schrijft over omgaan risico’s binnen organisaties. Hij is onder andere kerndocent risicomanagement, Universiteit Twente en doceert in diverse collegereeksen van Nyenrode Business Universiteit. Sinds 2009 adviseert Martin vanuit zijn bureau VSRM.